W Żabikowie w latach 1943-1945 mieścił się niemiecki obóz karno-śledczy, przez który przewinęło się ponad 20 tys. osób. Polacy, w tym przedstawiciele inteligencji oraz członkowie organizacji konspiracyjnych, ale i obywatele innych państw, Holendrzy, a nawet Amerykanie. O osadzeniu w Żabikowie decydowało przede wszystkim oskarżenie o wrogą działalność wobec Trzeciej Rzeszy. Więźniowie, osadzeni w drewnianych barakach, w udrękach czekali na wydanie lub wykonanie wyroku.
Wszelkie próby ucieczki uniemożliwiało podwójne ogrodzenie z drutu kolczastego pod wysokim napięciem. Od ulicy teren obozu oddzielał wysoki mur, a wszystko z perspektywy wież strażniczych obserwowali niemieccy wachmani odpowiedzialni za pilnowanie obozu. Budowę obozu rozpoczęto w listopadzie 1942 r. na terenie dawnej cegielni z jej zabudowaniami, wcześniej należącej do polskiej rodziny Suwalskich.
W Żabikowie na większą skalę niż w Forcie VII wykorzystywano więźniów do niewolniczej pracy. Nikt, kto przebywał w Żabikowie, nie mógł być pewny swojego życia. Jako najbardziej sadystyczny oprawca z załogi żabikowskiego obozu do historii przeszedł komendant SS-Obersturmführer Hans Reinhold Walter. Swoją władzę w obozie sprawował od 28 czerwca 1943 r. do 4 października 1944 r. Zabijał więźniów osobiście, nawet za najdrobniejsze przewinienia, a nawet bez powodu, bo miał zły dzień.
Któregoś dnia przywieźli do obozu mężczyznę, który zapytał, po co go tu przywieźli, przecież jest niewinny. Komendant wyjął pistolet i na miejscu go zastrzelił. Osadzeni ginęli w wyniku egzekucji, katowania przez załogę obozową, a także wymyślnych kar, takich jak wrzucanie do basenu przeciwpożarowego czy też umieszczanie w tzw. beczce z drutu kolczastego. Więźniów karano także wykańczającą gimnastyką, karą chłosty oraz umieszczaniem w karcerze lub stalowym bunkrze. Wciąż nie wiadomo, ile dokładnie osób straciło życie w obozie w Żabikowie...
Średzianie zamordowani w obozie karno-śledczym w Żabikowie:
- Furmański Alfred ps. „Maciej” - ur. 9 grudnia 1905 r., w stopniu porucznika był szefem Inspektoratu Rejonu AK Środa, dla konspiracji używał nazwiska Jan Hoffman, pracował jako robotnik leśny w nadleśnictwie Staniszewo w powiecie średzkim, dowodził akcją słynnego zrzutu broni pod Janowem we wrześniu 1943 r. Aresztowany przez średzkie Gestapo następnego dnia 16 września 1943 r., przesłuchiwany w siedzibie Gestapo w Poznaniu, a następnie przewieziony do obozu karno-śledczego w Żabikowie pod Poznaniem, gdzie zmarł 14 sierpnia 1944 r. z powodu wycieńczenia organizmu i niewydolności serca.
2. Kasztelan Zbigniew, ps. „Kasztan”, „Zbych” - ur. 30 października 1910 r. w Kościanie. Uczestnik wojny obronnej 1939 r. Lekarz medycyny, ppor. rezerwy WP. Od jesieni 1939 r. zaangażowany w działalność konspiracyjną, współpracował z placówką AK w Wyszakowie i jej dowódcą Franciszkiem Unrugiem ps. Dąb”.
Po zaprzysiężeniu do Armii Krajowej w 1942 r. przez por. Alfreda Furmańskiego został przydzielony do sztabu Obwodu Średzkiego Inspektoratu Rejonowego AK pod dowództwo ppor. Stefana Zawielaka ps. „Bruk”. W sierpniu 1942 r. został komendantem placówki AK nr 3 „Zarośla” w Zaniemyślu. Współpracował z wydawcami gazetki Dla Ciebie Polsko. W wyniku zdrady, został aresztowany 17 sierpnia 1944 r. Brutalnie przesłuchiwany w więzieniu Gestapo (Dom Żołnierza) w Poznaniu i obozie w Żabikowie. 5 stycznia 1945 r. wyrokiem Policyjnego Sądu Doraźnego (Polizeistandgericht STAPO Posen) został skazany na karę śmierci. Rozstrzelany na cmentarzu w Żabikowie w zbiorowej egzekucji 20 na 21 stycznia 1945 r.
3. Kaczmarek Wacław – ur. 21 stycznia 1900 r., rolnik z miejscowości Węgierskie, zmarł 12 sierpnia 1944 r. na zapalenie płuc, członek „Dla Ciebie Polsko”.
4. Macudziński Stefan – ur. 4 października 1923 r., robotnik z miejscowości Trzek, zmarł 11 sierpnia 1944 r. z powodu urazów wewnętrznych spowodowanych złamaniem żeber (prawdopodobnie podczas torturowania w śledztwie), członek „Dla Ciebie Polsko”.
5. Palinkiewicz Lech ps. „Ekspert”– ur. 29 lutego 1920 r. w Środzie (rodzice przed wojną prowadzili w mieście drogerię). Już w pierwszych dniach okupacji wstąpił do Związku Walki Zbrojnej, a później do Armii Krajowej. Był członkiem sztabu Inspektoratu Rejonowego AK w Środzie, m.in. zaangażowany w wydawanie i kolportaż gazety „Dla Ciebie Polsko”. Brał udział w akcji zrzutu broni w lasach k. Janowa. Został aresztowany w 1944 r. i poddany brutalnym przesłuchaniom. Katowany przez Gestapo nikogo nie zdradził. Dzień przed wyzwoleniem obozu w Żabikowie, w nocy z 20 na 21 stycznia 1945 r., Lech Palinkiewicz razem z innymi więźniami zostali zamknięci przez hitlerowców w baraku i spaleni żywcem. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Armii Krajowej.
6. Roszak Stanisław – ur. 6 listopada 1909 r., mieszkał w Pięczkowie, pracował jako rzeźnik, zmarł 11 stycznia 1945 r. z powodu wewnętrznego zakażenia i osłabienia wydolności serca.
7. Schmidt Henryk – ur. 16 października 1902 r., stolarz w majątku Pławce, zmarł 5 lipca 1944 r. w wyniku nieżytu żołądka i jelit, członek „Dla Ciebie Polsko”.
8. Wawrzyniak Genowefa – ur. 3 grudnia 1928 r., mieszkanka wsi Wiosna w powiecie średzkim, zmarła 1 maja 1944 r. z powodu zapalenia płuc, należała do organizacji „Dla Ciebie Polsko”.
9. Witkowski Kazimierz – ur. 4 marca 1913 r., był robotnikiem rolnym w majątku Bagrowo, zmarł 12 listopada 1944 r. z powodu zapalenia płuc, członek „Dla Ciebie Polsko”.
10. Zawielak Stefan ps. „Bruk – ur. 2 sierpnia 1907 r. w Garbach k. Środy, syn Jakuba i Marii z d. Czarna. Szkołę powszechną ukończył w miejscowości Mądre pow. średzki. Ukończył średzkie gimnazjum w 1928 r., a następnie Uniwersytet Poznański, gdzie uzyskał tytuł magistra. Później uczył w szkole, a od 1936 był kierownikiem Szkoły Dokształcającej w Gdańsku. Po wybuchu wojny w 1939 r. nie został zmobilizowany, mieszkał w tym czasie u rodziców w Garbach. W czasie okupacji pracował w średzkiej rzeźni, gdzie nawiązał kontakt z nauczycielem z Pierzchna Konradem Latanowiczem, który był redaktorem nielegalnej gazetki „Dla Ciebie Polsko”, po czym sam zajął się kolportażem tego pisma. W latach 1942 – 1943 pełnił obowiązki zastępcy inspektora rejonu AK w Środzie i komendanta Obwodu Środa. Od 17 września 1943 do 20 lutego 1944 był p.o. komendanta Średzkiego Inspektoratu AK i uczestniczył w organizacji zrzutu broni w lasach pod Janowem w 1943 r. Na własną prośbę odwołany ze stanowiska z powodów zdrowotnych. 17 kwietnia 1944 roku, w wyniku zdrady został aresztowany wraz z braćmi Czesławem i Teofilem przez Gestapo. Przy jego aresztowaniu Niemcy zdobyli wiele dokumentów organizacyjnych AK. Stefan Zawielak został poddany ciężkiemu śledztwu w siedzibie Gestapo (Dom Żołnierza) w Poznaniu. 26 lipca 1944 r. przewieziony do obozu w Żabikowie. W grudniu 1944 r. wyrokiem Policyjnego Sądu Doraźnego (Polizeistandgericht STAPO Posen) został skazany na karę śmierci. Rozstrzelany na cmentarzu w Żabikowie 20 stycznia 1945 roku.
Andrzej Gogulski